Το 26ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είναι προ των πυλών και βρήκα την τέλεια αφορμή να δώσω σημασία σε ένα είδος κινηματογράφησης λίγο διαφορετικό από τα άλλα. Ο κινηματογράφος της παρατήρησης ή observational cinema είναι αυτό το είδος κινηματογράφησης με τη μεγαλύτερη ελευθερία τόσο σε αυτ@ που το δημιουργεί, όσο και σε αυτ@ που το βλέπει.
Αυτό το κινηματογραφικό είδος συνάδει με την ελευθερία χώρου, χρόνου και έκφρασης, χωρίς παρεμβάσεις και χωρίς την τυπική αφήγηση τριών πράξεων
Ο κινηματογράφος της παρατήρησης επηρεάστηκε από τρία κινηματογραφικά ρεύματα: τον ιταλικό νεορεαλισμό, το cinéma vérité του γαλλικού κινηματογράφου και τον αμερικανικό άμεσο κινηματογράφο (direct cinema). Στον ιταλικό νεορεαλισμό βρίσκουμε ταινίες με σχεδόν επικριτικό τόνο στην οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το cinéma vérité παρατήρησε τη σύγχρονη κοινωνία από κοντά, απαθανατίζοντας στιγμές της ζωής με κάμερες χειρός, δίνοντας έμφαση στην αυθεντικότητα και τον ρεαλισμό. Η τρίτη επιρροή του observational cinema, δηλαδή ο άμεσος κινηματογράφος, είχε ως στόχο να καταγράψει τη ζωή «όπως είναι», κι όχι απλά να παρατηρεί και να κινηματογραφεί βιώματα, όπως έκαναν Ιταλοί και Γάλλοι δημιουργοί.
Ο κινηματογράφος της παρατήρησης καταφέρνει, μέσα από την επίμονη και συστηματική παρακολούθηση και κινηματογράφηση του θέματός του, να αποκαλύψει αθέατες πλευρές που περνάνε συνήθως απαρατήρητες. Από αυτήν την σκοπιά, είναι ουμανιστικός, όχι απαραίτητα επειδή ασχολείται με τον άνθρωπο, αλλά γιατί μέσα από την «πράξη» της παρατήρησης αναδεικνύεται η ανθρώπινη ματιά.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ‘60 και μετά θα βρούμε πολλά παραδείγματα ταινιών του κινηματογράφου της παρατήρησης, και παρακάτω θα βρεις μερικά που αξίζει να γνωρίζεις ή/και να δεις.
Primary (1960) του Robert Drew
Ο Robert Drew οργάνωσε μια ομάδα κινηματογραφιστών της Νέας Υόρκης με μοναδικό στόχο να ενισχύσουν την «εικονογραφική τους δημοσιογραφία». Αυτή η ομάδα δημιούργησε μερικά από τα πρώτα ντοκιμαντέρ παρατήρησης. Το Primary θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές ταινίες στην ιστορία των ντοκιμαντέρ εν γένει, και ειδικά στο είδος της παρατήρησης. Η ταινία ακολουθεί τις προκριματικές εκλογές του 1960 στο Wisconson, όπου ο John F. Kennedy αντιμετώπισε τον Hubert H. Humphrey για την υποψηφιότητα του Δημοκρατικού Κόμματος για πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Chronicle of a Summer (1961) των Edgar Morin και Jean Rouch
Ίσως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του σινεμά της παρατήρησης είναι η ταινία Chronicle of a Summer των Morin και Rouch. Αυτό το ντοκιμαντέρ εστιάζει στην καθημερινή ζωή των Παριζιάνων. Βλέποντάς το κανείς στο σήμερα, μπορεί να δει ακριβώς πως ήταν η ζωή στο Παρίσι της δεκαετίας του ’70. Οι άνθρωποι στην ταινία συζητούν για την πολιτική, την κοινωνία και άλλα περί ανέμων και υδάτων θέματα. Άραγε, οι αρχές και τα ιδανικά των ατόμων τότε πόσο διαφέρουν με αυτά του σήμερα;
Don’t Look Back: Bob Dylan (1967) του D.A. Pennebaker
Το Don’t Look Back αποτελεί ένα μελωδικό ταξίδι, όπου ο Pennebaker, αλλά κι εμείς, παρακολουθούμε στενά την περιοδεία του Bob Dylan στην Αγγλία το 1965. Ο Bob Dylan τότε βρίσκεται στη πιο κομβική στιγμή της καριέρας του. Εκεί που ο Bob αποκλείει οριστικά τη folk μουσική και επιλέγει ηλεκτρονικούς ήχους, δημιουργείται ο θρύλος Dylan που γνωρίζουμε μέχρι και σήμερα. Αυτό το ντοκιμαντέρ είναι εμβληματικό, όχι μόνο για την ιστορία του observational cinema, αλλά και για το πώς ένας μουσικός μύθος καταφέρνει να αποτυπωθεί τόσο αληθινά από έναν κινηματογραφιστή.
Salesmen (1969) των Albert Maysles, David Maysles και Charlotte Zwerin
Οι αδερφοί Maysles ανήκαν στην ομάδα του Robert Drew και πάσχιζαν να ξεχωρίσουν φτιάχνοντας ένα ντοκιμαντέρ «μυθοπλασίας» όπως κανένας μέχρι τότε. Το Salesmen είναι ένα ντοκιμαντέρ παρατήρησης που ακολουθεί τον σκληρό ανταγωνισμό μεταξύ μιας ομάδας door-to-door πωλητών, με εμπόρευμα τους τη Βίβλο. Οι Maysles είναι γνωστοί για τον τρόπο που συμμετέχουν τα άτομα μπροστά και πίσω από τις κάμερες στο τελικό έργο. Ειδικά εδώ, οι «πρωταγωνιστές» τους αλληλοεπιδρούν με το κινηματογραφικό συνεργείο, κάτι αρκετά πρωτοποριακό ειδικά για εκείνη την εποχή.
Children Underground (2001) της Edet Belzberg
Αρκετά από τα σύγχρονα ντοκιμαντέρ διατηρούν χαρακτηριστικά του σινεμά της παρατήρησης. Ένα από αυτά είναι το Children Underground. Αυτό το συγκλονιστιό ντοκιμαντέρ της Belzberg κινηματογραφεί μια ομάδα άστεγων παιδιών που συγκεντρώνονται μέσα και γύρω από τον σταθμό του μετρό Piața Victoriei. Ο πρώην δικτάτορας της Ρουμανίας, Νικολάε Τσαουσέσκου, απαγόρευσε την αντισύλληψη και τις αμβλώσεις, και περίπου 20.000 παιδιά που μεγάλωσαν σε οργανοτροφεία ή κακοποιητικά σπίτια συγκεντρώνονται στο σταθμό του μετρό στο Βουκουρέστι. Τα παιδιά εκλιπαρούν για χρήματα, παλεύουν να επιβιώσουν, και το μόνο που μπορεί να τους κάνει να ξεχάσουν τον πόνο τους είναι το να μυρίζουν μπογιά. Μια ιστορία που ξεπερνά τα σύνορα της, και σίγουρα ανοίγει ακόμα περισσότερο το δρόμο προς το, πλέον, σύγχρονο σινεμά της παρατήρησης του 21ου αιώνα.
